Կարծրատիպերը մարդկանց ու երևույթների մասին կարծրացած պատկերացումներն են, որոնք արմատավորվում են մարդկանց մտածելակերպում, վերածվում համընդհանուր կարծիքի և հեշտությամբ տարածվում են հասարակության ﬔջ:

Գենդերային կարծրատիպերը տվյալ ժամանակահատվածում տվյալ հասարակության ﬔջ գոյություն ունեցող կայուն պատկերացուﬓերն են տղամարդկանց և կանանց վերաբերյալ:

Գենդերային կարծրատիպերը յուրացվում են մանուկ հասակից, շատ կայուն են,դժվար են փոփոխվում, յուրացվում են նույնիսկ այն խմբերի կողﬕց, որոնց նկատմամբ ձևավորվել են: Գենդերային կարծրատիպերը գործում են ինչպես անհատական, այնպես էլ հասարակական մակարդակում:

 Մարդկանց կատեգորիաների բաժանելը հեշտացնում է իրականության ընկալումը։ Ամենուրեք և անընդմեջ երկբևեռ սահմանների ստեղծումը, սոցիալական   «կաղապարները», որոնց մեզ պարտադրում են պատկանել, ուղղակի հեշտացնում է սոցիումի կազմակերպումը, ուժի և իշխանության դինամիկան և մեզանից ակնկալվող սոցիալական դերերը։

Գենդերային կարծրատիպերի զոհեր կարող են լինել ինչպես կանայք, այնպես էլ տղամարդիկ: Շատ հաճախ գենդերային կարծրատիպերի հետևանքով մարդիկ չեն կարողանում ինքնարտահայտվել, մասնագիտական հաջողությունների հասնել, կայանալ որոշակի ոլորտներում կամ ընտանիքում, փոխարենը դառնում են շրջապատի կարծրացած մտածելակերպի զոհ` գնալով որոշ զիջողությունների: Այդ պատճառով կարևոր է կարծրատիպերի դեմ պայքարելը և դրանք կոտրելը։

Գենդերային կարծրատիպերի արդյունքում ձևավորվում են գենդերային նորﬔր, որոնք կանանց և տղամարդկանց վարքի որոշակի ընդունված կանոններ են։ Գենդերային նորﬔրը պարտադրվում են մարդկանց՝ նրանց կենսաբանական սեռից ելնելով՝ հասարակությունում իշխող պատկերացուﬓերին և սպասելիքներին համապատասխան։

Ելնելով այդ պատկերացուﬓերից՝ տղամարդիկ և կանայք կատարում են գենդերային դերեր, որոնք հասարակության կողﬕց կենսաբանական սեռին թելադրվող վարքի որոշակի մոդելներ են։

Գենդերային կարգավիճակների և գենդերային փոխհարաբերությունների անհամաչափությունները բացատրվում են սեռային տարբերություններով` դրանով իսկ «բնական» դարձնելով խտրականությունը: Այստեղ արհեստականորեն ստեղծված սոցիալական դերաբաշխումները ավելի շատ քողարկում են խտրականությունը և մատուցում որպես սեռերի միջև առկա տարբերություններ («սեռ» և «գենդեր» հասկացությունների նշանակության մասին ընթերցեք «Գենդեր» և «Սեռ» հոդվածում)։ 

Գենդերային խտրականությունը ﬕ գործելակերպ է, երբ տղամարդկանց և կանանց ﬕջև սեռի հատկանիշով պայմանավորված տարբերակում է դրվում, և նախապատվություն է տրվում որևէ սեռի, ինչը հանգեցնում է նրանց իրավահավասարության սահմանափակմանը կամ վերացմանը:

Ներկայացնում ենք որոշ հատվածներ «Գենդերը հայ մշակույթում» դասընթացի մոդուլից Հասմիկ Գևորգյանի (ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ամբիոնի պրոֆեսոր, գենդերային ուսումնասիրությունների փորձգետ) հեղինակությամբ։                                                                                                                                                            Նյութը մշակվել է Հասարակություն առանց բռնության ՀԿ-ն կողմից իրականցվող Հայաստանում հասանելի և կայուն գենդերային կրթության հաստատում ծրագրի շրջանակներում «Քվիննա թիլ Քվիննա» հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ։

Անտիկ թատրոնում բոլոր դերերը (այդ թվում կնոջ դերը) խաղում էին բացառապես տղամարդիկ։ Դիտարկելով կնոջ մասնակցությունը արվեստում` նշենք, որ մինչ քրիստոնեությունը` մ.թ.ա. II դարում, Հայաստանում գուսանական թատերախմբերի հետ հանդես են եկել և դերասանուհիներ: Նրանցից ամենահայտնին Նազենիկն էր: Աղբյուրները հավաստում են, որ նա «շատ գեղեցիկ էր և խոսում էր ձեռքերով», այսինքն` տիրապետում էր մնջախաղի արվեստին: Մ.թ.ա I դարում Արտաշատի թատրոնում նույնպես խաղում էին դերասանուհիներ: Բակուր թագավորի օրերից պահպանվել է թատերական դրվագով գավաթ` դերասանուհու պատկերով:[1] Այդ ժամանակների համար կնոջ առկայությունը թատրոնում բավական առաջադեմ երևույթ էր, քանի որ այդ դարաշրջանում բազմաթիվ եվրոպական թատրոններում, ինչպես արդեն նշվել էր, կնոջ դերակատարումը իրականացնում էր տղամարդը: 

Կինը և տղամարդը տարբերվում են իրարից, և այդ տարբերությունները բազմաթիվ են ու բազմաբնույթ: Սակայն կան տարբերություններ, որոնք պայմանավորված են կենսաբանական գործոններով, և կան տարբերություններ, որոնք կապված են հասարակության ﬔջ կնոջ և տղամարդու ունեցած դերերի, ակնկալիքների և վարքականոնների հետ:

Նպատակ ունենալով առանձնացնել կնոջ և տղամարդու ﬕջև ֆիզիոլոգիական տարբերությունը սոցիալ-մշակութային կերտվածքից՝ առաջ քաշվեցին «սեռ» և «գենդեր» հասկացությունները:

Եթե սեռ հասկացությունը բնութագրում է կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական, ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական և բնության կողﬕց տրված այլ առանձնահատկությունները, ապա գենդերը մատնանշում է կնոջ և տղամարդու ﬕջև առկա սոցիալական տարբերությունները և հասարակության կողﬕց նրանց վերագրված դերերի առանձնահատկությունները:

Սեռը կենսաբանական կատեգորիա է. սեռի դեպքում ﬔնք խոսում ենք կնոջ և տղամարդու մարﬕնների ﬕջև կենսաբանական, ֆիզիոլոգիական տարբերությունների մասին:  Օրինակ` կանանց մոտ՝ հղիություն, ծննդաբերություն, կրծքով կերակրում, տղամարդկանց մոտ՝ բամբ ձայն, ավելի խիտ մազածածկույթ և այլն:

Գենդերը սոցիալական կատեգորիա է, հասարակության ﬔջ սոցիալապես ամրագրված, կանանց և տղամարդկանց վերագրվող ընդունելի վարքագիծ: Այսինքն՝ դրանք այն հատկանիշներն են, ընկալուﬓերը, ակնկալիքներն ու վարքականոնները, որոնք ոչ թե բնությունն է տվել կնոջը կամ տղամարդուն, այլ հասարակությունը՝ տվյալ ժամանակահատվածում և տվյալ պատմամշակութային համատեքստում:

Սեռի բնութագրման համար կիրառվող հատկանիշները չեն տարբերվում ոչ միայն տարբեր հասարակություններում, այլև տարբեր ժամանակաշրջաններում, սակայն գենդերային բնութագրիչները կարող են խիստ տարբերվել հասարակությունից հասարակություն, պատմական ժամանակաշրջանից պատմական ժամանակաշրջան:

Օրինակ՝ տղամարդիկ ասոցացվում են «ուժեղ», «քաջ», «ընտանիքի հացը վաստակող» հատկանիշների հետ: Իսկ կանայք նույնացվում են «քնքուշ», «հնազանդ», «հաﬔստ»   հատկանիշների հետ: Սակայն այս հատկանիշները և վարքագծերը տղամարդուն և կնոջը չեն   տրվել ի ծնե. հասարակությունն է դրանք բաժանել՝ անվանելով «կանացիություն» և «տղամարդկայնություն»: Նման վարքագծերն ու սպասելիքները մարդիկ սովորում, յուրացնում և կիրառում են դեռ մանուկ հասակից՝ ընդօրինակելով իրենց ընտանիքի անդաﬓերին, դաստիարակներին և ուսուցիչներին, հեռուստատեսությունում, գովազդներում առկա կերպարներին և, առհասարակ, շրջապատին:

Հ․ Կոջոյան, Սասունցի Դավիթ, 1922

Ներկայացնում ենք որոշ հատվածներ «Գենդերը հայ մշակույթում» դասընթացի մոդուլից Հասմիկ Գևորգյանի (ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ամբիոնի պրոֆեսոր, գենդերային ուսումնասիրությունների փորձգետ) հեղինակությամբ։                                                                                                                                                                             Նյութը մշակվել է Հասարակություն առանց բռնության ՀԿ-ն կողմից իրականցվող Հայաստանում հասանելի և կայուն գենդերային կրթության հաստատում ծրագրի շրջանակներում «Քվիննա թիլ Քվիննա» հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ։

«Սասնա Ծռերի» վերլուծության մեջ կծանոթանանք գենդերային դերերի բաշխման հետ, առաջնորդության գենդերային ընկալումների, սիրո խոստովանության առաջնահերթության նախապայմաններին։

Առնվազն երկու հազարամյակների վարքային նորմեր խտացնող այս էպոսի հերոսուհիների իրավական և սոցիալական աշխարհայացքները և աշխարհընկալումը ոչնչով չէին տարբերվում հերոսների` տղամարդկանց աշխարհայցքներից և աշխարհընկալումից: Էպոսի հերոսուհիներն օժտված են բարձր սոցիալական կարգավիճակով. տղամարդկանց բացակայության ժամանակ նրանք պետության ղեկը վերցնում են իրենց ձեռքը` Դեղձուն Ծամը, Արմաղանը, Խանդութը, Գոհարը: Մասնավորապես Դեղձուն Ծամը յոթ տարի կառավարում է Սասունը.

«Թողնենք Քառսուն Ճուղ-Ծամ Դեղձուն կառավարի`

Չուրի տղեք մեծնան»:

Նրանք օժտված են նաև ֆիզիկական ուժով, խիզախ են, տղամարդկանց մենամարտի հրավեր են նետում, նրանց հետ մտնում են պայքարի մեջ:

«Գոհարն էլ էլավ մեյդան, կայնավ:

Մհեր  որ գուրզ թալեց, Գոհար վերուց.

Գոհար  որ թալեց, Մհեր վերուց:

Մեկ մեկու չկարցան հաղթեն»:

Էպոսի հերոսուհիները գրագետ են, իմասատուն, ազատ. 

«Խանդութ խանում իմաստուն, կարդացվոր էր.

                                                                                           Գիրք էդիր էնտեղ, գիրք կարդած…»

Հերոսուհիներից մեկը` Դեղձուն Ծամը, սիրո խոստովանության նամակ է ուղարկում Սանասարին`

«  …Էրազով ըզքեզ տեսեր եմ, արի ինձի առ.

Ինձի շատ դուր կգաս դու»:

              Էպոսի հերոսուիները սիրո խոստովանություն անելիս կամ իրենց ներկայացնելիս կարևորում են սոցիալական կարգավիճակը, սեփական անձը բնութագրում են հետևյալ հատկանիշներով.

         Խելացի` «իմ գլուխ` քանց էսա լիք կուժ լափ-լի՛քն է»,

          Շնորհալի` «Աստծու շնորհքով լցուկ եմ»

          Մաքուր, անաղարտ սրտով` «իմ սի՛րտ`քանց էսա դատարկ կուժ սար-սո’ւրբ է»,

          Մեծահոգիությունը և ազատությունը` «Էնոր սրտիկ Քուռկիկ Զալալու մեյդանն է, ընդրա սրտի լենք յոթ գազ է, իմ սիրտն քանց կաթն անարատ է»,

           Խոսքի գեղեցկությունը` «էնոր բերան մեղրով բացած է»:

Յուրովի երանգապատումներ ունեն տարիքն առած հերոսների կերպարները:  Ո՞վ է Հայոց էպոսում հանդես գալիս որպես իմաստության կերպար, ո՞ւմ են դիմում խորհուրդ ստանալու համար: Միանշանակ կարելի է ասել, որ մեծահասակներն են, և գենդերային տարանջատումն այստեղ ընդգծված չէ: Խորհուրդ ակնկալելու նպատակով դիմում են ինչպես տղամարդուն` Հալևորին, այնպես էլ կնոջը` Պառավին:

«Պապիկ, քեզի բերի էստեղ,

Որ դու անուն դնես մեր բերդին»:

Արտատեր Պառավն, ըստ էության, Դավթի առաջին և ամենամեծ խորհրդատուն է:

«Էդ վախտ արտատեր Պառավ ելավ դեմ Դավթին...

Պառավն ասաց. – Դավի՛թ, մեռնե՛մ քո արևուն,

                                                                         Մի բարկանա, կ՛էրթաս, քեզ բա՛ն ասեմ, նո՛ր գնա»:

Էպոսը ինքնին վկայություն է գենդերային հավասարության ու համամարդկային արժեքների ներաշխարհայնացման և առօրեական մակարդակով կիրառման մասին: